Ex-minister van Staat waarschuwt voor het testen van de opvattingen van kunstenaars
Russofobie als het nieuwe McCarthyisme
Auteur : Jan Dams | Bron : Die Welt | Link : originele tekst
Voor sommige Russische kunstenaars betekent de oorlog van Poetin het einde van hun engagement in het Westen. Voormalig staatsminister van Cultuur Julian Nida-Rümelin vindt dat verkeerd en waarschuwt voor een terugval in donkere tijden. Voor overheidswerkgevers kunnen de ontslagen nog duur uitvallen ook.
In 2016 kende de Russische president Vladimir Poetin Valery Gergiev de Orde "Voor diensten aan het vaderland" toe
© dpa
De zaak Valery Gergiev haalt al een paar dagen de krantenkoppen. De Rus, tot voor kort chef-dirigent van de Münchense Philharmonie, verloor zijn baan omdat hij de Russische president niet publiekelijk had afgezworen na de aanval van Vladimir Poetin op Oekraïne. De sterdirigent is naar verluidt zeer bevriend met de Moskouse autocraat. "Waarom is de stad München Gergiev als dirigent van de Münchense Philharmonie gaan halen?" vraagt Julian Nida-Rümelin, voormalig minister van Cultuur van de Duitse regering. "Omdat hij een briljant musicus is en niet omdat hij beschouwd werd als een nauwe vriend van Poetin." In München is Gergiev geen vertegenwoordiger van Rusland.
En, zo moppert Nida-Rümelin: "Er mogen in Duitsland geen onderzoeken van de opvattingen van kunstenaars en wetenschappers plaatsvinden". Dit zou een aantasting betekenen van de fundamentele waarden van een vrije, sterke democratie en haar verzwakken in de concurrentie met autocratieën.
Gergiev is misschien wel het meest prominente geval van een Russische kunstenaar in Duitsland die zijn baan moest opgeven. Hij is niet de enige. "Ik heb op dit moment een aantal cliënten die hun opdrachten kwijtraken omdat ze zich in de ogen van hun werkgevers niet luid genoeg distantiëren van Poetin," zegt Viktor Winkler, een advocaat uit Frankfurt die gespecialiseerd is in juridisch crisismanagement.
Niet zelden zien Russische kunstenaars hun verbintenissen of arbeidsrelaties beëindigd louter vanwege een veronderstelde nabijheid of relatie tot hun vaderland. Deze aanpak is niet alleen politiek aanvechtbaar. Het is ook juridisch zeer riskant en kan de werkgevers van de artiesten op een dag veel geld kosten.
Werkgevers worden bedreigd met schadevergoeding
Want als de scheidingen voor de rechter komen, is hun rechtvaardiging misschien niet houdbaar. Opera's en andere instellingen kunnen dan zelfs aansprakelijk worden gesteld voor schadevergoeding. "Ze kunnen niet zomaar afspraken beëindigen of contracten niet verlengen omdat ze de ongecontroleerde aanname doen dat iemand Vladimir Poetin steunt," zegt Winkler. "Discriminatie enkel omdat je iets niet zegt, is ook ontoelaatbaar. Deze zogenaamde negatieve vrijheid van meningsuiting wordt in dezelfde mate beschermd als de positieve vrijheid van meningsuiting - die wij allen kennen."
Dergelijke contracten konden alleen worden beëindigd indien iemand een onwettige opvatting had - d.w.z. de massamoord op de joden of soortgelijke feiten ontkende. "De betrokkenen klagen nog niet, omdat ze niet publiekelijk bij de slechteriken willen horen. Maar dat moet op een gegeven moment veranderen," zegt de advocaat.
De instellingen worden niet alleen met kosten bedreigd als de zaken voor de rechter komen, maar ook met reputatieverlies. Wanneer vooraanstaande kunstenaars, atleten en wetenschappers in een openbare rechtszaak met elkaar in de clinch gaan, trekt dat de aandacht - niet alleen van de betrokkenen die hun engagement zijn kwijtgeraakt, maar ook van de voormalige overheidswerkgevers die hen aan de deur hebben gezet.
Vooral omdat de meeste gevallen tot nu toe veel minder prominent zijn dan dat van de Münchense dirigent-ster Gergiev. Als de media het hebben over Russische artiesten die hun contract verliezen, bedoelen ze meestal de sterren van de scène. Artiesten als Gergiev of de sopraan Anna Netrebko van de Metropolitan Opera van New York, die de oorlog veroordeelt, maar Poetin niet.
Er zijn echter ook veel andere, minder prominente Russen die nu niet in hun levensonderhoud kunnen voorzien. "We hebben het niet over mensen die Poetin openlijk steunen, we hebben het over kunstenaars die hun engagement hebben verloren, alleen omdat ze Russen zijn - of die er haastig van worden beschuldigd dicht bij de Russische staat te staan, wat bij nader inzien niet het geval is," zegt Winkler.
"Sommige operahuizen, maar ook sportbonden, spreken zelfs niet meer over Poetin, maar verwijzen naar de dreigende aantasting van hun reputatie. Maar dat alleen rechtvaardigt nog niet de scheiding van artiesten of atleten. Op een dag, zo gelooft de advocaat, zullen sommigen van de gedupeerden naar de rechter stappen. Werkgevers die vandaag snel afscheid hebben genomen van werknemers, zullen zich dan moeten afvragen waarom zij een dergelijk besluit hebben genomen.
Cultuurdeskundige Nida-Rümelin vreest dat de verdeeldheid weer zal leiden tot donkere tijden. "Het is verkeerd om van kunstenaars te eisen dat ze stelling nemen tegen Poetin," zegt hij. "We kunnen immers zien waartoe dat kan leiden in de geschiedenis van de VS met het McCarthy-tijdperk, toen kunstenaars stokslagen kregen en politiek werden vervolgd als ze zich niet publiekelijk distantieerden van het communisme vóór de McCarthy-commissie".
Het testen van opvattingen past niet in een liberale democratie. Aan Italiaanse universiteiten woedt reeds een discussie over het schrappen van cursussen over het werk van de Russische klassieker Fjodor Dostojevski. "Dat is gestoord," schampert Nida-Rümelin. "Wat heeft Dostojevski, een van de belangrijkste schrijvers ter wereld, met Poetin te maken?"
Ik ben het slechts ten dele met Nida-Rümlein eens. Dostojevsky boycotten is klinkklare onzin. Maar als Anna Netrebko wel de oorlog veroordeelt, maar de aanstoker van de oorlog niet, dan probeert ze op zielige wijze de kool en de geit te sparen. Ze moet maar eens uitkomen voor haar mening. En als die mening (zelfs impliciet) te kennen geeft dat een narcistische psychopaat zomaar zijn zin kan doen en een zinloze agressie-oorlog beginnen, dan vind ik ook dat ze geen plaats meer moet krijgen op de Westerse podia. Mutaties mutandis kan voor Gergiev hetzelfde gelden.