Die Walküre is de enige opera van Wagner waarvan de titel alleen al de naam van een vrouwelijk personage bevat. Wijst dit op iets speciaals aan dit stuk?
Eigenlijk is dat logisch, want het is gebruikelijk om een stuk te vernoemen naar de centrale figuur. En in dit geval is het Brünnhilde, de dochter van Wotan en de eerste van de Valkyries, wier ontwikkeling en daden een beslissende invloed hebben op het hele verloop van de tetralogie. Anderzijds zou het niet verkeerd zijn deze titel op te vatten als een aanwijzing dat dit een werk is waarin vrouwen een bijzonder belangrijke rol spelen.
Voordat we verder in detail treden: Wat is een Walküre?
De Walküren zijn dochters van Wotan, belast met het naar Walhalla overbrengen van in de strijd gevallen helden, als hij ze waardig acht. Naast Brünnhilde zijn er nog acht andere Walküren, zodat de castlijst van het stuk niet minder dan elf met name genoemde vrouwelijke personages telt. Dat is een absoluut record voor Wagner. Maar zelfs als we de zusters van Brünnhilde, die een nauwelijks geïndividualiseerde groep vormen, buiten beschouwing laten, zijn er nog drie grote en zeer gedifferentieerde vrouwenfiguren die dit stuk karakteriseren en het tot iets bijzonders in Wagners oeuvre maken. Natuurlijk moet ook gezegd worden dat het werk van Wagner vol zit met grote, zelfbewuste en zelfbepalende vrouwenfiguren. Het is des te opmerkelijker dat hij herhaaldelijk sterke vrouwen centraal stelt, aangezien zijn materiaal zich bijna altijd afspeelt tegen de achtergrond van wrede patriarchale omstandigheden.
Volgens een wijdverspreide opvatting propageren Wagners werken een reactionair beeld van de vrouw dat geworteld is in de 19e eeuw...
... Ja, dat hoor je vaak. Maar als ik zijn werk bekijk, kan ik niets vinden dat deze mening rechtvaardigt. Natuurlijk denkt Wagner als een 19e eeuwse man. Het zou absurd zijn om iets anders te verwachten. Maar ook in dit opzicht is hij de subversief gebleven die destijds in Dresden letterlijk op de barricaden ging voor een betere wereld: met zijn vrouwenfiguren gaat hij veel verder dan de algemene consensus in zijn tijd. Men hoeft maar één van zijn figuren naast het ideaal van vrouwelijkheid te houden, zoals dat in de destijds populaire triviale literatuur tot uitdrukking kwam, om dit onmiddellijk te zien. In plaats van bescheidenheid te vieren met een leven tussen kinderen, keuken en kerk, verzint Wagner figuren die zich verzetten tegen de dwang...
...maar ze mislukken bijna altijd tragisch...
...wat echter geen afbreuk doet aan hun positie. In alle grote tragedies sinds de oudheid falen de helden uiteindelijk, maar daaruit blijkt dat de omstandigheden onmenselijk zijn, dat de wereld dus anders moet worden ingericht. Wagner wil zich niet neerleggen bij deze omstandigheden. En de vrouwen in zijn werk ook niet.
Geldt dat voor alle drie de grote vrouwelijke rollen in dit stuk? Ook voor Fricka?
Absoluut. We ontmoeten Wotan's vrouw als een slimme en zelfverzekerde vrouw die geen shit pikt van haar man. Ze kan niet voorkomen dat hij haar bedriegt met andere vrouwen, en ze heeft alle hoop opgegeven om hem terug te winnen toen Valhalla werd gepland en gebouwd. Maar ze accepteert de ondergeschikte rol die haar is toebedeeld niet en doet wat ze kan om zich te laten gelden tegen de overheersende vader des huizes. Ze kan dit doen omdat ze, zoals we zien in de grote confrontatie in akte II, intellectueel meer dan opgewassen is tegen Wotan.
Waar gaat deze confrontatie over?
Wotan heeft de reuzen die hem het kasteel bouwden moeten betalen met de ring die hij van Alberich stal. Maar hij weet dat dit juweel, dat de eigenaar enorme macht geeft, zeer gevaarlijk kan zijn. Er is geen gevaar van Fafner, die de ring op dit moment bezit, omdat het voor hem voldoende is om als een reusachtige worm op de gouden schat te liggen waartoe de ring behoort. Maar als Alberich de ring terugkrijgt, zijn de goden en de hele wereld in groot gevaar. Nu kan Wotan de ring niet zomaar stelen, want die is in de handen van Fafner gekomen via een contract, dat Wotan niet kan verbreken omdat zijn wereldorde gebaseerd is op contracten. Daarom komt hij op het idee om Siegmund, die hij opvoedt tot een anarchist en verachter van alle regels en bevelen, als vader op te voeden, opdat hij Fafner uit eigen beweging doodt en de ring aan zijn vader geeft. Fricka, aan wie hij dit plan - overigens op een schandalig neerbuigende manier - heeft onthuld, ontdekt onmiddellijk de zere plek die Wotan tot dan toe met succes heeft onderdrukt: Als hij Siegmund beschermt, hem aanzet om tegen Fafner te vechten en hem ook het benodigde wapen verschaft, is dat net zo goed als wanneer hij Fafner zelf doodt en de ring steelt. Wotan moet beseffen dat ze gelijk heeft en zijn plan laten varen.
Waarom doet ze dit? Wat heeft ze tegen Siegmund?
Ze is een politicus die doet wat haar taak is. Zij is verantwoordelijk voor de handhaving van de huwelijkswetten, die een essentieel onderdeel van het menselijk samenleven regelen. Wotan neemt het recht op zich om sympathie te hebben voor het volk, vooral voor de rebellen die in opstand komen tegen de onmenselijke en liefdeloze orde. Fricka kent alleen haar wetten. En handhaaft ze genadeloos, maar overigens niet onrechtvaardig. Volgens deze wetten heeft Siegmund twee misdaden begaan die alleen door de dood kunnen worden verzoend: overspel en incest. Wotan probeert haar tegen te spreken door te wijzen op de kracht van de liefde: hij beschouwt een huwelijk dat zonder liefde is gesloten niet als bindend, en de liefde die twee mensen voor elkaar voelen acht hij altijd de moeite waard om te beschermen, ongeacht de omstandigheden. Voor Fricka is dit onaanvaardbaar. Haar enige belang is het behoud van de bestaande orde, en er is geen plaats voor dergelijke "sentimenten". Wotan daarentegen zit gevangen in een tegenstrijdigheid. Enerzijds is ook hij geïnteresseerd in het bewaren van de orde, maar anderzijds wil (en kan) hij geen afstand doen van de liefde die de orde voortdurend ondermijnt. Op dit punt komt Fricka tussenbeide en laat zich uiteindelijk gelden.
Waarom heeft Fricka eigenlijk geen kinderen?
In het systeem van het stuk, dat uitgaat van de onoplosbare tegenstelling tussen liefde en macht, behoort het huwelijk, bezegeld door een eed en beveiligd door een wet, tot de kant van de macht. (In Hunding's huis ziet men dat het een gevangenis kan zijn.) Maar macht is onvruchtbaar. Daarom worden er geen kinderen geboren uit het liefdeloze huwelijk van Fricka en Wotan, maar uit de onwettige, vrije liefde van Siegmund en Sieglinde.
Kan het gedrag van Fricka niet ook worden verklaard door de pijn van haar ongelukkige huwelijk, dat haar het moederschap ontzegt?
Dit speelt een essentiële rol in de psychologische interpretatie van het personage. Dit zijn twee verklaringen voor haar acties die elkaar geenszins uitsluiten. Het zijn twee niveaus van het karakter die bij elkaar horen en heel fijn op elkaar zijn afgestemd door Wagner, die juist op zulke punten een briljant dramaturg blijkt te zijn. Een zuiver psychologische verklaring zou erop neerkomen dat alles goed zou komen met de wereld als Wotan vriendelijker of Fricka minder veeleisend zou zijn. De zuiver politieke zou van Fricka een harteloos monster maken. Alleen de twee samen belichten het personage op een manier die zowel haar grootsheid als haar tragiek naar voren brengt.
Sieglinde's houding tegenover haar man is heel anders. Zij verdraagt in stilte het leven naast Hunding en hoopt op de held die haar van haar lot zal verlossen. Dat komt aardig in de buurt van het vrouwbeeld dat we in de Biedermeier-kitschliteratuur aantreffen, nietwaar?
Alleen op het eerste gezicht. Op het tweede gezicht zie je dan: ze heeft geen enkele keuze. In de wereld die het stuk laat zien, kan ze niet zomaar vluchten. Een vrouw die door de wereld rent zonder mannelijke steun zou niet lang overleven. Dus moet ze haar lot tolereren, maar ze accepteert het niet als normaal. Ook zij is Wotans kind en door hem opgevoed tot rebel. Zodra zij in Siegmund degene herkent met wie zij aan haar ondraaglijke leven kan ontsnappen, treedt zij vastberaden op, steunt hem en vecht met hem voor haar liefde. Siegmund van zijn kant kan haar bevrijden omdat hij als geboren rebel het lot van deze vrouw niet als normaal accepteert en alle regels die hij als onmenselijk heeft erkend overboord gooit. Hunding is overigens geen schurk die kickt op het vernederen van vrouwen. Hij is een man van eer die zich gedraagt zoals normaal is in zijn wereld. Het komt niet eens bij hem op om dat in twijfel te trekken, en dat geldt zeker voor alle andere mannen en de meeste vrouwen om hem heen. Het idee dat er zoiets kan bestaan als liefde tussen echtgenoten is hem zeker volkomen vreemd. Daarom wendt hij zich na de ontdekking van het overspel tot Fricka, de hoedster van de wet, in plaats van te proberen zijn vrouw terug te winnen door liefdevoller gedrag.
Siegmund daarentegen lijkt het ideaal van een man.
Dit is een bijzondere figuur in het werk van Wagner: een man opgevat als een sympathieke figuur zonder voorbehoud, wiens oprechtheid, vermogen tot liefde, tederheid en kracht niet vertroebeld worden door enige tegenstrijdigheid. Dit is mogelijk omdat hij opgroeide buiten de beschaving, ver van de negatieve invloeden daarvan, en werd opgevoed door Wotan, die hem zijn beste kwaliteiten en overtuigingen meegaf.
Maar hij is een moordenaar...
In deze wereld zijn alle mannen moordenaars. En we leren ook wie de schuldige is: Wotan zelf, die de mensen heeft aangezet tot een algemene oorlog van allen tegen allen, om soldaten te verkrijgen voor zijn oorlog tegen Alberich. Toch heeft Siegmund het vermogen tot liefde behouden dat hij van Wotan heeft geërfd. In deze wereld, die we ons moeten voorstellen als bevolkt door alleen maar Hundings, is hij de enige man die in staat is menselijk om te gaan met een vrouw, en dus een utopische figuur. En omdat er liefde is tussen hem en Sieglinde, is hun relatie niet onvruchtbaar.
Het centrum van het stuk is de grote scène tussen Wotan en Brünnhilde, waarin hij in een lange vertelling samenvat wat er tot nu toe is gebeurd en zijn situatie beschrijft. Deze lange passages zijn enigszins berucht. Eduard Hanslick merkte op zijn zwartgallige manier op dat zodra zelfs het puntje van de speer van Wotan uit het decor opduikt, een half uur van de meest nadrukkelijke verveling gegarandeerd is. Hiermee sprak hij waarschijnlijk uit het hart van veel kijkers die klagen over de lange passages die alles ophouden en recapituleren wat men al weet als men de plot tot nu toe heeft gevolgd. Hoe kan men de "edele verveling" vermijden die daar zo vaak het gevolg van is?
Ik moet bekennen dat ik het probleem helemaal niet zie. In dit stuk is er immers maar één lange vertelling, en die brengt veel informatie die nieuw is voor het publiek. Belangrijker nog, het is niet alleen maar informatie voor het publiek om hen op de hoogte te brengen. Het is eerder een dialoog tussen Wotan en Brünnhilde, ook al draagt zij verbaal weinig bij. Maar het is des te belangrijker om op het toneel duidelijk zichtbaar te maken hoe haar zwijgen, haar luisteren, haar gebaren het verhaal van Wotan beïnvloeden. Als je de partituur goed bestudeert, zie je dat Wagner veel moeite heeft gedaan om op elk moment hoorbaar en zichtbaar te maken hoe de interactie tussen de twee personages verloopt. Dit heeft geleid tot een scène die zeer aangrijpend is omdat het hele probleem van het stuk wordt samengevat in de dialoog tussen de twee hoofdpersonen. Ik moet zeggen dat ik het eerder ook niet zo zag, maar tijdens het werk aan deze productie zie ik steeds meer hoeveel theatraal potentieel er zit in deze scène, die maar al te vaak erg statisch is en vrijwel verstoken van enige relatie tussen de twee hoofdpersonen.
Een andere dramaticus had Wotan misschien een monoloog gegeven...
Dat zou ondenkbaar zijn geweest voor Wagner. Zijn theater is altijd gebaseerd op dialoog, zelfs wanneer de scène wordt gedomineerd door één personage, zoals hier het geval is. Maar het is van centraal belang voor het hele stuk dat Wotan zich volledig aan zijn dochter toevertrouwt en daarmee in zekere zin ook zichzelf uitlevert. Pas dan wordt het begrijpelijk dat zijn schijnbaar zo liefdeloze gedrag jegens zijn kinderen noodgedwongen is, en pas dan wordt zijn gewelddadige woede jegens Brünnhilde begrijpelijk wanneer zij hem schijnbaar heeft verraden. En vooral wordt dan pas begrijpelijk dat Brünnhilde hem begrepen heeft, maar andere gevolgen trekt dan hij gehoopt had: Wanneer zij op bevel van Wotan de dood van Siegmund aankondigt en tot haar verbazing ziet dat Sieglinde voor hem belangrijker is dan alle beloften van een zalig leven in Walhalla, ondergaat zij een transformatie en komt zij, verrassend voor haarzelf, tot de conclusie dat in het conflict tussen liefde en macht de liefde het altijd moet winnen. Net als Antigone - die ongetwijfeld een belangrijk referentiepunt was voor de conceptie van dit personage - komt zij in opstand tegen de onmenselijke kilte van de macht en stelt daar de warmte van de liefde tegenover. In tegenstelling tot Antigone gelooft zij echter dat zij daarmee tegen het belang van de heerser handelt, maar in het belang van haar vader, omdat zij de ware omvang van Wotans dilemma nog niet heeft begrepen. Pas in de uiteindelijke confrontatie met haar vader begrijpt ze dat hij niet anders kan handelen, net zoals zij geen andere keuze had dan zich tegen zijn bevel te verzetten. Dit maakt het haar mogelijk de straf te aanvaarden, dat wil zeggen haar goddelijke status op te geven en mens te worden. En als liefhebbend mens is zij uiteindelijk in staat alle verwikkelingen op te lossen en de weg te openen naar een wellicht betere toekomst.