De misselijkmakende lastercampagne tegen Teodor Currentzis is ook mij niet ontgaan. Ze kadert in de nog steeds lopende golf van de contextloze anti-Rusland propaganda, één van de meest afschuwelijke campagnes die ik ooit heb meegemaakt en die onmiddellijk haar weg vond binnen de culturele wereld. Gelukkig is er ook weerstand. In Baden-Baden kreeg Currentzis vorige week carte blanche voor een concert met MusicAeterna. Zelfs de toeschouwers kenden het programma niet op voorhand. Welke dirigent krijgt dat voor mekaar?
Auteur : Georg Etscheit
Soms klagen muziekjournalisten als Axel Brüggemann dat hun recensies steeds minder door de kranten worden afgedrukt en dat steeds minder mensen klassieke concerten en operavoorstellingen bezoeken. Ze hebben gelijk. Het is waar dat het publiek voor klassieke muziek altijd redelijk beperkt is geweest, want om de werken van de grote componisten te begrijpen en te waarderen, heeft men een minimum aan opleiding nodig en moet men bij het luisteren enige moeite doen. Maar met corona is alles veel erger geworden.
Het internationale "sterrencircus" is in diskrediet geraakt
Vooral oudere luisteraars en kijkers, die vroeger werden bespot met de verzamelnaam "Zilvermeer", blijven nog steeds thuis omdat ze bang zijn voor besmetting. En de jeugd groeit maar mondjesmaat, ondanks alle educatieve programma's waaraan orkestleiders tegenwoordig veel energie besteden. Zalige tijden, toen er nog "kritiekpausen" waren zoals Joachim Kaiser en elke tweede tv-thriller zoals "Derrick", "Der Alte" of "Tatort" werd ondersteund door klassieke muziek. De kennis hierover is tot nul gezakt, en niet alleen bij tv-redacteuren.
Mensen als Brüggemann zijn ook schuldig aan de voortdurend afnemende relevantie van de verworvenheden van de westerse muziekcultuur. Met hun openlijk getoonde afkeer van alles wat conservatief en burgerlijk is, zagen ze aan de tak waarop ze zelf zitten. Ze lijken op die verlichte Franse aristocraten in de laatste fase van het Ancien Régime die de zaken van hun vijanden runden om vervolgens op de guillotine te belanden.
Om de concertzalen minstens half te vullen, zijn klassieke muzieksterren nog nooit zo waardevol geweest als nu. Superdiva's als Anna Netrebko, die het publiek aan hun voeten hebben liggen, de drukke Chinese klavierleeuw Lang Lang of de dirigent Valery Gergiev, die in het Westen inmiddels tot persona non grata is verklaard. Maar het internationale "sterrencircus" is in diskrediet geraakt; het wordt beschouwd als achterhaald in democratische tijden en bovendien schadelijk voor het klimaat. De afkeer van alle soorten helden en hun verering treft ook de helden van de podia. Mensen als Herbert von Karajan, die elk kind kende, ongeacht of er thuis pop- of klassieke platen in de kast stonden, zijn tegenwoordig ondenkbaar geworden, niet in de laatste plaats vanwege Karajans betrokkenheid bij de nazi's. Natuurlijk bestaan ze nog, de uitstekende, jonge en minder jonge dirigenten (en ook een paar vrouwelijke dirigenten), maar velen willen zich niet meer op de borst kloppen en maken bescheiden concertreizen per trein naar de buurlanden, zoals de milieubewuste muziekdirecteur van de Beierse Staatsopera in München, Vladimir Jurowski. Maar wie kent Mr Jurowski? En wie kent Jakub Hrůša, de nieuwe, veelgeprezen muziekdirecteur van het Royal Opera House Covent Garden in Londen, of Klaus Mäkelä, de jonge chef van het Orchestre de Paris en toekomstig directeur van het befaamde Amsterdamse Concertgebouw, die in de feuilletons ook als shooting star wordt geprezen?
Stemmingmakerij per nieuwsbrief
Dus de paar echte sterren die (nog) bestaan en die het ook willen zijn, moeten worden gekoesterd omdat ze onmisbaar zijn als trekpaarden. Maar activistische zelfpromotors als Brüggemann doen het tegenovergestelde. Al maanden gaat de journalist op zijn blog tekeer tegen de oogverblindende ster onder de dirigenten, Teodor Currentzis, en hij zal waarschijnlijk niet ophouden voordat hij hem van alle Duitse of, beter nog, alle "westerse" podia heeft weggejaagd. Het ongeluk van Currentzis: de in Griekenland geboren dirigent is in de jaren negentig in Rusland opgeleid en heeft daar zijn eerste carrière gemaakt, in Novosibirsk, waarvan de vermelding niet-Russische dirigenten doet huiveren, en in Perm in de Oeral, waar hij zijn internationale carrière begon als het "Wonder van Perm".
Currentzis en zijn in Novosibirsk onder de naam MusicAeterna opgerichte orkest met periodeinstrumenten - een orkest en twee kamerkoren - werden onder meer onder artistiek directeur Markus Hinterhäuser het vlaggenschip van de Salzburger Festspiele. Drie jaar geleden werd de Grieks-Russische artiest, die ook opzien baarde met zijn punky outfit en een jonger publiek weet aan te spreken, ook benoemd tot nieuwe chef-dirigent van het SWR Symfonie Orkest. De benoeming gold als een kleine sensatie en een bevrijdende klap voor de SWR, die net twee gerenommeerde symfonieorkesten had samengevoegd tot één nieuw orkest om geld te besparen en daarvoor veel kritiek had gekregen.
Toen liet Vladimir Poetin zijn soldaten Oekraïne binnenmarcheren en veranderde alles. Na de diva Anna Netrebko en Valery Gergiev, het hoofd van de Philharmonie van München, die door het stadsbestuur van München werd ontslagen wegens zijn nabijheid tot het regime van Poetin, werd ook Currentzis betrapt. Axel Brüggemann lanceerde een heuse campagne tegen de dirigent. Hij beschuldigde hem ervan onvoldoende afstand te hebben genomen van Poetin. Bovendien werden zijn ensembles en tournees gesponsord door een door de EU gesanctioneerde bank en het Russische energiebedrijf Gazprom. Bijna elk nummer van zijn nieuwsbrief bevat anti-Currentzis sentimenten.
Nooit politieke verklaringen afgelegd
Het feit dat Hinterhäuser, de directeur van de Salzburger Festspiele, onwrikbaar vasthield aan zijn ster, die in de zomer het veelgeprezen middelpunt van het opera- en concertprogramma was, ging Brüggemann tegen de haren in. Telkens weer groef hij nieuw, zogenaamd belastend materiaal op en mobiliseerde hij de internetmeute om Currentzis en met hem Hinterhäuser op de korrel te nemen. Tot nu toe met matig succes. Het nieuwe programma voor het seizoen 2023 van de Salzburger Festspiele wordt in november (9 december n.v.d.r.) bekendgemaakt. Het zal interessant zijn om te zien of Currentzis, die Hinterhäuser meerdere malen demonstratief heeft verdedigd, terugkomt.
Als u het aan insiders vraagt die geen Brüggemann heten, krijgt u de volgende beoordeling van de zaak Currentzis te horen: waarom moet een kunstenaar die zich volgens alle beschikbare bronnen nooit expliciet politiek heeft geuit, nu gedwongen worden zich "ondubbelzinnig" te positioneren en zichzelf en zijn ensembles daarmee mogelijk bloot te stellen aan de wraak van Poetin en zijn handlangers? Het geval is anders met Gergiev, zeggen ze. Hij heeft nooit een geheim gemaakt van zijn achting voor Poetin en steunde openlijk de annexatie van de Krim in 2014. Nu moet hij de soep uitlepelen die hij voor zichzelf heeft gebrouwd.
Currentzis is veel minder eenduidig dan Gergiev. Hij is omgeven door het mysterieuze aura van de rebel en grensganger die zijn publiek kan betoveren en verleiden. Hij is niet onomstreden - sommigen beschouwen hem als een geniale klankmagiër, anderen als een charlatan. Currentzis geeft zelden interviews; ze draaien steevast om zijn innerlijke werelden, die hij op mompelende toon aan het publiek presenteert: "Er passen veel sleutels in de deuren van een huis, maar niet iedereen doet de deur open, slechts één doet het," zei hij in een raadselachtig SWR-interview. "Daarom hebben we die betoverende spreuk in de muziek nodig die het geluid naar het centrum van de tempel leidt, die ons helpt om met onze gebeden het plafond af te breken en het licht te zien."
Oekraïne oorlog geen onderwerp in het interview
Er kunnen ook marketingberekeningen achter zo'n betekenisvolle formulering zitten, maar men mag aannemen dat Currentzis niet alleen uit carrièreoverwegingen naar Rusland is gegaan. De in de orthodoxie gesocialiseerde Griek heeft veel gemeen met dit enorme land en zijn cultuur, die gevormd wordt door de mystieke Kerk van het Oosten, de veel geciteerde "Russische ziel", een land dat hij zelfs (of vooral) nu niet de rug wil toekeren. Moet hij hiervoor veroordeeld worden?
Waarschijnlijk ook als reactie op de campagne van Brüggemann en zijn mediaknechten heeft Currentzis onlangs een nieuw, internationaal bemand orkest gelanceerd onder de naam "Utopia". Deze keer is de financiële geldschieter uitdrukkelijk geen Russische oligarchenbank, maar vermoedelijk de onlangs overleden Oostenrijkse miljardair Dietrich Mateschitz, oprichter van de Red Bull-groep, wiens kanaal ServusTV als één van de weinigen ook een platform biedt aan critici van de coronamaatregelen. Hiervoor wordt Mateschitz in de mainstream media beledigd als een rechtse populist. ServusTV zond tijdens de Salzburger Festspiele op 4 augustus ook een exclusief interview met Currentzis uit, afgenomen door het voormalige hoofd van de Weense Staatsopera, Ioan Holender, waarin, niet alleen tot ergernis van Brüggemann, de Oekraïne-oorlog helemaal niet ter sprake kwam.
Op de dag van het eerste Utopia-concert in de Luxemburgse Philharmonie op 4 oktober verscheen de directeur van de Keulse Philharmonie voor de pers en kondigde aan dat een optreden van Currentzis met het SWR Symfonie Orkest in zijn huis was afgelast. De activiteiten en financiering van zijn ensembles MusicAeterna en ook Utopia deden vermoeden dat Currentzis "zeer dicht bij het Russische regime stond", was de reden die artistiek directeur Louwrens Langevoort gaf voor de annulering. Even later werd bekend dat Currentzis' contract als hoofd van het SWR Symfonie Orkest niet verlengd zou worden na 2024. Het vertrek van Currentzis uit Stuttgart zou al enige tijd gepland zijn, en er gaan ook geruchten over onenigheid tussen hem en het orkest. Maar je moet al een eikel zijn om niet te denken dat de oorlog in Oekraïne hier ook een rol heeft gespeeld en dat Axel Brüggemann wellicht weer een vinger in de pap heeft gehad.
"Moscow Mule" bij het pauzebuffet
Maar het front tegen Currentzis is kwetsbaar. De Münchense concertagent Andreas Schessl houdt vast aan een concert dat voor december in de Isarphilharmonie is gepland met Currentzis aan het hoofd van het SWR-orkest. Currentzis mag met zijn Russische MusicAeterna-ensembles zelfs gastoptredens verzorgen in het Festspielhaus Baden-Baden en het Konzerthaus Dortmund. En zelfs in de politiek correcte hoofdstad Berlijn kon het nieuwe Utopia Orkest een bejubeld optreden verzorgen. "Geen protesten bij de ingangen, geen onrust in de zaal vanwege de controversiële politieke houding van Currentzis," merkte de Berliner Tagesspiegel onlangs bijna verontwaardigd op.
Het publiek lijkt nauwelijks geïnteresseerd in het geklets van de intendanten en concertagenten onder de duim van een muziekschrijver die volgens een insider "redelijk bekend" is. Een mediaman die vooral begaan is met zijn eigen imago, werd zelfs boos bij een concert van Currentzis in het Weense Konzerthaus, waarvan de directeur Matthias Naske ook op Brüggemanns hitlijst staat, omdat bij het pauzebuffet de cocktail "Moscow Mule" werd geserveerd.
En dan gebeurde in Baden-Baden het ondenkbare. Benedikt Stampa, artistiek directeur van het Festspielhaus aldaar, zei bij de presentatie van het programma voor het nieuwe seizoen - met opnieuw de sopraan Anna Netrebko, nu altijd als "controversieel" bestempeld - dat "vergeving" zelfs voor een muzikale aartsschurk als Valery Gergiev mogelijk was.
"Het is waar dat het publiek voor klassieke muziek altijd redelijk beperkt is geweest, want om de werken van de grote componisten te begrijpen en te waarderen, heeft men een minimum aan opleiding nodig en moet men bij het luisteren enige moeite doen."
Is er ergens een handboek voorhanden om zo'n minimum aan opleiding te bereiken? (Je hebt zo'n reeks '... Voor Dummies' voor vanalles.)