De superformule voor een kosmisch wereldtheater
Le Balcon met Donnerstag aus Licht in Parijs (*****)
Auteur : Jos Hermans
Is Stockhausens Licht-cyclus de Ring van de 20e eeuw? Dirigent Titus Engel beweerde van wel bij de meest recente integrale opvoering van “Donnerstag aus Licht” in Basel (2016). Het lijdt geen twijfel dat Karlheinz Stockhausen met zijn monumentale werk, bestaande uit 7 delen (één voor elke dag van de week) en met zijn 29 uren muziek, zijn voorbeeld Richard Wagner wilde overtroeven. Maar eerder dan de Ring is het Parsifal die de spirituele kosmos van Licht het meest heeft geïnspireerd. Licht, zegt biograaf Michael Kurtz, is Stockhausens poging om een kosmisch wereldtheater te scheppen dat zijn levenslange bekommernis samenvat en intensiveert : de eenheid van muziek en religie, gekoppeld aan een visie van een in essentie muzikale mensheid. Een Wagneriaans gedachte, inderdaad.
Net zoals Wagner fabriceerde Stockhausen zijn libretti zelf. Daarvoor baseerde hij zich voornamelijk op het Urantia-boek (1955), een via channeling ontstane religieus-scientistisch geschrift dat de joods-christelijke overleveringstraditie voor de 20e eeuw trachtte te actualiseren. Verdere bronnen zijn de theosofische geschriften van Helena Blavatsky en theorema's van de boeddhistische filosofie. In het middelpunt van de cyclus staan drie figuren : Michael (het hemelse principe), Eva (het aards-vrouwelijke principe) en Luzifer (het duivelse principe). Het kolossale werk is opgebouwd vanuit een "superformule". Ze past op 1 velletje papier: het zijn de drie toonreeksen die zich verbinden met de hoofdpersonages, 12 tonen voor Eva, 11 tonen voor de onvolmaakte Luzifer en 13 tonen voor de held Michael.
Donnerstag is het eerst gecomponeerde deel van de heptalogie. Stockhausen schreef het van 1978 tot 1980. Het onthult de jeugd van Michael, de dubbelganger van de componist, een engel vleesgeworden onder de mensen. Het eerste bedrijf toont de gekwelde jeugd van de jonge Michael, de tragische verdwijning van zijn ouders, zijn toelatingsexamen tot het conservatorium. Het tweede bedrijf stelt zijn wereldreis voor, waar hij veel verschillende culturen ontmoet en echt verliefd wordt op de mensen. In de derde akte keert hij terug naar zijn thuisplaneet Sirius, en terwijl hij wordt begroet door een groot kosmisch feest ter ere van hem, denkt Michael melancholisch terug aan de episodes van zijn aardse leven. In muzikaal opzicht verschillen de drie bedrijven heel erg van mekaar : het eerste deel is een kameropera, het tweede deel is uitsluitend voor orkest met een glansrol voor de trompet, het derde deel is een oratorium met een aanzienlijke koorpartij.
Het werk gaat van start met een proloog ("Gruss") die in Parijs is geschrapt. Het eerste deel van het eerste bedrijf ("Michaels Jugend") is autobiografisch: Stockhausens vader was lid van de NSDAP en stierf op het slagveld in WO II, zijn moeder werd in de psychiatrie opgenomen en door de nationaal-socialisten vermoord in het kader van hun eugeneticaprogramma. Men kan zich proberen voor te stellen hoe Stunde Null gevoeld moet hebben voor de 17-jarige componist. Op de achtergrond is een fantastische soundscape te horen van repetitieve, verknipte basclarinetten, gemixed met koorstemmen ("Unsichtbare Chöre") en klakkende tongen als een kletterende regenbui. Tenminste, zo klonk het in Basel. De klankregie bevond zich toen in de deskundige handen van Stockhausens muze Kathinka Pasveer. Het publiek was omringd door een 8-kanalig luidsprekersysteem. Het onderscheid tussen electronische stemmen en stemmen op het toneel was nauwelijks te maken en de ruimtelijkheid van de klank was constant fascinerend. In deze relay vanuit de Parijse Philharmonie klinkt dit alles veel eenvoudiger, de basclarinetten lijken gewikkeld in een deken van gedempte trompetten.
Le Balcon is het ensemble, onder leiding van de jonge charismatische dirigent Maxime Pascal, dat zich heeft voorgenomen de hele cyclus uit te voeren. Zagen reeds het “licht” : Dienstag en Samstag. Van die laatste herinneren we ons vooral de fascinerende spirituele trip in de basiliek van Saint Denis tijdens het derde bedrijf, “Luzifers Abschied” (2016). De regie van Benjamin Lazar is ook hier weer heel summier, het is eerder een halfscènische opvoering.
De stemmen op het toneel (Damien Bigourdan als Michael, Pia Davila als Eva, Damien Pass als Luzifer) zingen, declameren, vocaliseren of produceren sissende geluiden. Fantastisch en grappig tegelijk. Anti-opera op zijn best dus, in de zin van Ligeti's "Le Grand Macabre" en daardoor dus ook alweer helemaal opera! Hier geen pretentieuze onzin of cerebraal gebral maar een massieve toonschildering van een verassende zinnelijkheid. Was Stockhausen uiteindelijk toch niet de meest zinnelijke van alle toonkunstenaars van Darmstadt? De tekst is niet altijd gemakkelijk te volgen aangezien de personages vaak gelijktijdig zingen. De drie hoofdpersonages zijn ontdubbeld in een danser en een instrumentist: Michael door een trompettist (Henri Deléger), Eva door een bassethoornist (Iris Zerdoud), Luzifer door een trombonist (Matthieu Adam).
Maakte het eerste bedrijf in Basel een sterkere indruk in de regie van Lydia Steier, het zuiver instrumentale tweede bedrijf ,"Michaels Reise um die Welt", opgevat als een concerto voor trompet en orkest en geschreven voor Stockhausens zoon Markus, klinkt boeiender in Parijs. Start het orkest met een wall of sound, voornamelijk beheerst door het koper en geschreven met de densiteit van Zimmermanns "Die Soldaten" dan evolueert de muziek gaandeweg naar een meer jazzy sound met o.a. een fijne solopartij voor de contrabassist. In elk van de bedrijven zullen er momenten zijn waarbij een symbiose tot stand zal komen tussen twee klankwerelden: die van het serialisme en die van de free jazz. Heel bijzonder. Voor trompettist Henri Deléger betekent het een krachttoer. De dempers voor zijn trompet draagt hij als granaten aan een soort bommengordel rond zijn middel. Daarmee levert hij twee battles met de trombone en met de tuba. De harde toon van de trompet wordt afgezwakt door het duo van de “clowneske zwaluwen” op clarinet. De muziek is gecompliceerd, maar stroomt tegelijkertijd als een rivier, als energiegolven door de ruimte.
Jammergenoeg werd het derde bedrijf ("Michaels Heimkehr"), met zijn geweldig hemels koor, geschrapt vanwege de coronamaatregelen. Vijf trompettisten tenslotte bliezen een "Abschied" vanaf het dak van de Philharmonie.
Te zien op Medici TV en Opera on Video. Relay van 15 november 2021.