Met het Italiaanse belcanto heeft Wagner altijd een ambivalente relatie gehad. De castraat Filippo Sassaroli, een collega van zijn zus Klara bij de Italiaanse opera in Dresden, kwam af en toe bij Wagners moeder thuis. Ondanks zijn goedmoedigheid joeg hij het kind angst aan met zijn gierende lach en vreemde stem en, zoals hij in Mein Leben beschrijft, wekte hij bij Wagner een sterke afkeer op van Italiaans zingen en spreken. Het neemt niet weg dat de Lohengrin-vertolker een ondersteund pianissimo moet kunnen zingen, hij moet de kunst van het mezza voce beheersen maar ook die van het messa di voce d.w.z. het ononderbroken aanzwellen van de toon, en hij moet een aanzienlijke legatotechniek hebben. Wagner verklaarde legato als onmisbaar in Lohengrin. In die zin was het dus uitkijken naar de legato-bewuste baritenor Michael Spyres, geroemd om zijn soliede techniek en zijn veelgeprezen wapenfeiten in het belcanto.
Ik heb reeds vaker de alarmbel geluid in verband met de complete puinhoop die moderne regisseurs maken van het stuk door alle nationalistische retoriek, alle militaire rituelen (die in het stuk een hoofdrol spelen), te bagatelliseren, volledig te doen verdwijnen, ja zelfs te bekritiseren. Wat is er mooier dan de bereidschap van individuen zich te offeren voor de gemeenschap waarin ze geloven? Het is de meest verpletterende getuigenis van sociale verbondenheid. Gelukkig heeft regisseur Florent Siaud zich aan deze onzin niet laten vangen. Er is een échte koning, een koning die in staat is om te oordelen en wat hij niet kan bevatten laat hij over aan het oordeel van God. Er zijn ook militairen die in hun kobaltblauwe uniformen eind negentiende-eeuws aandoen, en tijdens het derde bedrijf, in staat van hoogste militaire opwinding, ook naar de wapens zullen grijpen. De vele retorische uitspraken van het mannenkoor vallen hier niet op een koude steen. Tenslotte zijn deze te situeren binnen het kader van het jaar 1848, een jaar dat ook bekend staat als ‘de lente der volkeren’, toen Europa werd opgeschrikt door een revolutiegolf, waarbij burgers in tientallen steden in opstand kwamen en ingrijpende politieke en sociale hervormingen eisten. Het zou een kantelpunt worden in de ontwikkeling van de moderne westerse democratie en bepalend zijn voor het politieke denken over de natiestaat en over volkssoevereiniteit. De ideeën van de Verlichting waren nog springlevend en verweven met het verlangen om ideale gemeenschappen te creëren. Dat het antieke Griekenland daarbij als model en referentie diende heeft Siaud duidelijk geïnspireerd want hij heeft zijn gehavende “Duitsland” als het ware in een glyptotheek geplaatst (decors: Romain Fabre). Het oorlogsberaad vindt plaats onder een monumentale fries met Pegasuspaarden. In het derde bedrijf vangen we een glimp op van de armloze Nikè van Samothrake. Voor het overige is deze productie erg conventioneel en voorspelbaar.
De Zwaan is een sterrenbeeld. Elsa en Gottfried bekijken het in een telescoop en lezen erover in een boek. Vertrouwdheid met de reeds door Wolfram von Eschenbach beschreven Lohengrin-mythe kan een verklaring zijn voor het onwaarschijnlijke vertrouwen dat Elsa stelt in de verschijning van haar droomridder. Elsa toont zich hier als een zus van Senta. Lohengrin verschijnt in monnikspij met kap. Zo zal hij ook weer verdwijnen na zijn korte verblijf als monnik-strijder.
“Lohengrin roept de manier op waarop een menigte zich haar stichtende mythen kan eigen maken, ten goede of ten kwade” meent Siaud en voert Ortrud en Telramund op als zondebokken van staatsgeweld dat geen tegenspraak duldt. Wanneer beiden op hun nederlaag broeden bij een vuurkorf zien we hoe soldaten wat boeken in de korf gooien. Het is een tamelijk timide poging om het nieuwe regime, dat zich steunt op een vraagverbod, op te zadelen met totalitaire trekken. Voorlopig heeft Ortrud haar grimoire uit het vuur kunnen redden. Volgens perscommentaren van de première waren er ook drie gelynchte mannen te zien. Ik heb ze niet eens opgemerkt.
De bruidskamer is een kapel met kaarsen waar een soort hiërogamie moet plaatsvinden, een mystieke vereniging tussen een godheid en een sterveling. Heeft de productie de militaire rituelen terug in ere hersteld, in Straatsburg mag Gottfried ook weer Führer zijn in plaats van Schützer.
Juist vanwege de legato-eisen is Lohengrin vaak gecast geweest met een zanger van Italiaanse opleiding. In een krantenbericht over het optreden van de Italiaanse tenor Italo Campanini (Bologna, 1871) schreef Hans von Bülow : “Hij zingt de hele laatste akte verrukkelijk. Ik heb zijn graalvertelling nog nooit door Duitse zangers op een vergelijkbare manier gehoord”. Baritenor Michael Spyres klinkt het best in de naar bariton neigende delen van de Lohengrinpartij. Dat belooft veel goeds voor zijn Bayreuther debuut als Siegmund, de tenorrol met de diepste tessituur binnen Wagners oeuvre. Spyres betovert met zijn souplesse in de stemvoering, zijn probleemloze registerovergangen, zijn fluwelen timbre, zijn voortreffelijke dictie. Het hele derde bedrijf staat hij in het centrum van de aandacht. Zijn persoonlijk hoogtepunt levert hij af met “Im fernen Land”, de gaafste graalvertelling die ik live ooit heb gehoord. Voor “Mein lieber Schwan” vlucht hij aanvankelijk in kopstem. Dat is interessant vanwege de contrastwerking met de powerpassages die volgen. Het is hier dat hij op zijn grenzen stoot. Het is hier dat zijn illustere voorgangers als Sándor Kónya, uitgerust met een even nobel maar iets dieper timbre, een zinnelijker resultaat wisten te bereiken en grotere opwinding konden veroorzaken met explosievere dynamische klemtonen. Naar verluid zit ook zijn Walther in de pijplijn, een rol die nog beter bij hem zal passen dan deze Lohengrin.
Spyres krijgt weerwerk van Johanni van Oostrums slank gevoerde lyrisch-dramatische sopraan. De stem mist een beetje vlees en beschikt niet over de warme gloed van een straalkacheltje. De registerovergangen zijn niet altijd even fraai. “Es gibt ein Glück” was vrij goed. Josef Wagner had zijn Telramund wat bijtender kunnen articuleren voor maximaal effect. Martina Serafin kan veel van Ortrud waar maken. Er zijn ook lelijke noten maar de fundamentele attitude is goed. Timo Riihonen overtuigt niet over de hele lijn als koning Heinrich. Soms is hij heel nadrukkelijk aanwezig in het klankbeeld met een sonore bas, soms vergeet hij belangrijke accenten te zetten. Edwin Fardini als de Heerrufer is ook een twijfelgeval; de idiomatische correctheid van zijn articulatie kan wellicht nog verbeteren. Het gemengde koor van Straatsburg en Nantes (leiding : Hendrik Haas/Xavier Ribes) presteerde zeer goed in alle belangrijke massataferelen met gepaste dynamische schakeringen.
Aziz Shokhakimov maakte een betere indruk met deze Lohengrin dan met Pique Dame in München. De chef gaat zelfs verder wanneer hij zegt : “Ik weet zeker dat ik Lohengrin nooit op dezelfde manier zal dirigeren als ik word gevraagd om het in Straatsburg of München uit te voeren”. Hij staat hier dan ook voor het Orchestre Philharmonique de Strasbourg waarvan hij al 3 jaar muziekdirecteur is. Niet alles is even transparant maar de zijde-zachte strijkers weten onmiddellijk te bekoren. Het koper ontsnapt niet aan zijn controle en blijft beheerst klinken tot in de climax van de prelude. Die beheersing is ook kenmerkend voor al de fanfares die vanuit de zijloges worden gespeeld en mooi worden opgebouwd. Vooral de fanfare van het derde bedrijf maakt grote indruk. Ze wint aan militaire luister door de trompetten te verdelen over het hele eerste balkon en het aanwezige publiek te omspoelen.
“Stelt de verdwijning van de onwaarschijnlijke Verlosser deze ontwrichte stad niet in staat om te evolueren naar een nieuwe vorm van machtsorganisatie? Ik geloof dat Lohengrin niet alleen de bevestiging is van een mislukking, maar ook de komst van een andere mogelijke wereld”, schrijft Siaud in het programmaboek. Vandaag zien we hoe rechtsconservatieven overal de wind in de zeilen hebben. Na de rampzalige chaos waarin de supranationale instellingen en hun leger nuttige idioten ons de afgelopen jaren hebben gestort, lijkt het erop dat de natiestaat en de volkssoevereiniteit een nieuwe kans zal krijgen. Misschien behoren correcte producties van Lohengrin binnenkort weer tot de mogelijkheden!