De herwaardering

Brigitte Hamann over Winifred Wagner

Moet de geschiedenis van de Wagner-clan opnieuw geschreven worden? Historica Brigitte Hamann spreekt zich uit over de stellingen verdedigd in haar nieuwe boek “Winifred Wagner oder Hitlers Bayreuth”

Interview : Dieter David Scholz

Mevrouw Hamann, uw boek beschrijft Winifred Wagner in al haar tegenstrijdigheden. Welke van deze lijken bijzonder belangrijk voor u?

Ieder mens is tegenstrijdig, dat is mijn overtuiging als historicus. Het zou kortzichtig zijn om Winifred compleet te veroordelen, zoals lange tijd het geval is geweest. Het verbazingwekkende aan haar is dat zij enerzijds uit loyaliteit aan haar man altijd de bekende antisemitische leuzen herhaalde, maar anderzijds onbaatzuchtig opkwam voor veel mensen die politiek en raciaal vervolgd werden, vooral voor veel homo's. En ze nam het voor hen op met Hitler zonder enige berekening alsjeblieft, zonder enig eigenbelang ook. Ik heb alle zaken nagekeken, en er zijn steeds nieuwe zaken opgedoken in de archieven. Ze kwam voor iedereen persoonlijk op. Daarmee aanvaardde zij de ergernis van Hitler en uiteindelijk het verlies van de gunst van Hitler, die haar vanaf 1940 uit de weg ging, en dat was het ergste wat haar had kunnen overkomen.

Was de tegenstrijdige Winifred Wagner, die aan de ene kant concentratiekampgevangenen bevrijdde en aan de andere kant bekende tot het einde van haar leven een overtuigd nationaal-socialiste te zijn, een typisch persoon van die tijd? Of heeft zij de realiteit van het nationaal-socialisme slechts selectief waargenomen?

Ik denk niet dat Winifred de realiteit selectief waarnam. Ze zag de dingen heel duidelijk zoals ze waren. Maar zij geloofde in Hitler en idealiseerde hem, verdedigde hem zelfs tegen zijn eigen wreedheden. Zij geloofde dat de Führer vergiftigd was en dat hij daarom niet verantwoordelijk kon zijn voor de verschrikkelijke wreedheden.

U bent de eerste die de aandacht van het publiek vestigde op het feit dat Wieland Wagner, de puinruimer en vernieuwer van het naoorlogse Bayreuth, die zichzelf na 1945 als reiniger voorstelde, een niet te verwaarlozen naziverleden had.

Hij was de hoofd-nazi van Bayreuth in de jaren veertig, dat moet ronduit gezegd worden, en dat was hij tot eind april 1945. Daarna deed hij alsof hij dat nooit geweest was. Daarna trok hij zich terug aan het Bodenmeer, in de door de Fransen bezette zone, waar hij niet bekend was, en daar ontweek hij opzettelijk de denazificatie, hetgeen hem ook lukte. Zijn moeder Winifred nam toen alle schuld op zich om de weg vrij te maken voor haar zoons om een nieuwe start te maken. En Wieland nam zichtbaar afstand van zijn moeder door bijvoorbeeld een hoge muur te bouwen dwars door de tuin tussen het gebombardeerde Wahnfriedhuis, waar hij woonde, en het Siegfried Wagnerhuis, waar zijn moeder woonde. Hij heeft zich altijd publiekelijk gedistantieerd van de nationaal-socialistische Wagner-cultus van zijn moeder. Ik zeg u: ons beeld van de bekende nazi's en anti-nazi's zal nog enorm veranderen wanneer een hele reeks archieven toegankelijk zal zijn.

Hoe heeft festivaldirecteur Wolfgang Wagner zich gedragen ?

Hij was zeer behulpzaam, hij had zelfs het idee dat ik mij als historica met zijn moeder moest bezighouden door mij een paar jaar geleden uit te nodigen voor een lezing, die ik echter niet gegeven heb omdat ik toen nog niet genoeg over Winifred wist. Maar ik raakte meer en meer bij haar betrokken en ontdekte dat haar voorbeeld kon worden gebruikt om het verslag van Hitler's parcours, dat ik in mijn laatste boek gaf, voort te zetten. Daarna heb ik vier jaar in de archieven doorgebracht, vooral in het Richard Wagner Archief in Bayreuth, en Wolfgang Wagner heeft mij daarbij heel veel geholpen. Niet alleen heeft hij mij veel materiaal ter beschikking gesteld, hij is ook verscheidene malen persoonlijk tussenbeide gekomen om mij dingen ter beschikking te stellen die ik anders niet had kunnen bemachtigen. Zo werden de dagboeken van de voormalige archivaris Gertrud Strobel door de stad Bayreuth geblokkeerd. Wolfgang zorgde ervoor dat ik ze nog mocht lezen. Ik leerde hem kennen als de meest open en ongecompliceerde van de Wagner familie. Vervelend zijn de kleinkinderen van Winifred. Ze verhinderen echt verlichtingswerk in Bayreuth. Waarom zou ik meehuilen met de wolven als mijn ervaringen anders zijn? Ik heb de correspondentie tussen Winifred en Wieland niet kunnen bemachtigen, noch de nalatenschap van Wieland, natuurlijk. Beiden zijn bij de kleinkinderen. Ik heb alles geprobeerd. Maar zij zullen de onthullende documenten waarschijnlijk nooit aan het publiek overhandigen.

Zou de geschiedenis van de Bayreuth Festival anders zijn geweest als Winifred het niet had geleid?

Tja, wie anders zou het hebben kunnen leiden? Siegfried was te zwak, hij was organisatorisch niet in staat om de enorme taken van het bedrijf aan te kunnen, daarom duwde hij zijn vrouw altijd vooruit in delicate zaken. In 1933 stond het Bayreuth Festival op de rand van de afgrond; Winifred kon halverwege het jaar de salarissen niet meer betalen. Ze slaagde erin de hulp van Hitler in te roepen. Zij redde het festival en met de hulp van Tietjen, die de nazi's helemaal niet mochten omdat hij als een linkse en een modernistische jodenliefhebber werd beschouwd, moderniseerde zij het festival tot op een zeer hoog niveau. Ze zorgde er ook voor dat de partij op geen enkele manier interfereerde met haar artistieke beslommeringen. En dat gebeurde in die tijd maar met een paar theaterdirecteuren.

Dus was Winifred beter dan haar reputatie?

Kijk, beter of slechter, dat is niet interessant voor mij als historicus. Ze was wel beter, ze was complexer dan ik aanvankelijk dacht. Maar ik wil Winifred niet rehabiliteren. Deze vrouw heeft weerzinwekkende trekjes in haar brutaliteit en ruwheid. Maar ze was nooit brutaal tegen  zwakkeren en ondergeschikten! Alleen naar boven was ze een ijzeren dame. En met haar vastberadenheid en realisme redde zij uiteindelijk het Bayreuth Festival voor de toekomst, dat in de jaren dertig in een ernstige existentiële crisis verkeerde omdat de joodse Wagnerianen en ook de conservatieve Oud-Wagnerianen wegbleven. Het toonde ook de problemen van zijn tijd op een zeer puntige manier. En dat is natuurlijk interessant voor mij als historicus.

Bron : Dieter David Scholz, © Opernwelt, september/oktober 2002

Oorspronkelijk gepubliceerd in de printeditie van Leidmotief, oktober 2002.