Dansen met de Beer
Dansen met de Beer
Dmitri Tcherniakov met Oorlog en Vrede in München (***½)
Auteur : Jos Hermans
Wanneer hij in het oorlogsjaar 1945, op 7 juni, de première meemaakt van Vrede, het eerste deel van wat hij als zijn magnum opus beschouwt, is Sergei Prokofiev in feite doodziek. Migraine en een torenhoge bloeddruk maken zijn leven al enkele jaren tot een hel na een ongelukkige val waarbij hij zijn hoofd bezeerde. De eerste scènische opvoering van Vrede volgt op 12 juni 1946 in het Maly Operatheater in Leningrad. Tegen december heeft het stuk reeds 40 maal op het toneel gestaan, bijna steeds voor een uitverkochte zaal. In seizoen 1946-1947 zal het in totaal reeds 105 opvoeringen kennen.
Vertraagd door de bemoeienissen van Andrej Zjdanov, Stalins factotum inzake culturele aangelegenheden, zal de componist de première van het integrale, tweedelige werk niet meer meemaken. Dat gebeurt pas 12 jaar later in het Stanislavski/Nemirovitsj-Dantsjenko Theater op 8 november 1957. Prokofiev heeft het pijnlijke hoofd 4 jaar vroeger reeds definitief te rusten gelegd en nog wel uitgerekend op dezelfde dag als zijn kwelduivel Jozef Stalin. Het Comité voor Artistieke Zaken dat erover waakte alle recalcitrante opera’s af te voeren in de dwangbuis van het socialistisch realisme, had bezwaren geopperd: de militaire scènes waren niet heroïsch genoeg, de vocale stijl moest lyrischer zijn en minder geënt op de weergave van het woord. Zoals altijd focuste Prokofiev met zijn vocale stijl op het natuurlijke ritme van de spreektaal terwijl het symfonisch weefsel op de achtergrond zorgde voor de context. De vele conversationele scènes dreven zelfs zijn beste vriend Miaskovski tot wanhoop. Vandaar dat het stuk in hoge mate profiteert van solisten die hun partijen boeiend weten te articuleren.
“Oorlog en Vrede” is een opera waarin Prokofiev de invloeden van Tsjaikovski en Moesorgski tot een synthese lijkt te brengen. Deel 1 beschrijft het leven van de Russische aristocratie. Alles draait hier rond het personage van Natasja. Die wordt verliefd op de melancholische Prins Andrej Bolkonski maar laat zich vervolgens ontvoeren door de praatjesmaker Anatol Koeragin na de botte afwijzing door Andrej’s vader. Deel 2 begint met de slag van Borodino en eindigt met de bevrijding van Moskou. De scène die de beide delen verbindt is de voorlaatste waarbij Andrej zich verzoent met Natasja en bezwijkt aan zijn oorlogswonden. Centraal staat hier echter de figuur van veldmaarschalk Koetoezov, de vaderlijke held, waarin Stalin, op het moment van compositie nog maar pas gekroond tot overwinnaar van de “patriottische oorlog”, zich ongetwijfeld kon herkennen.
Er ontstonden vier versies en daarvan speelt men doorgaans de laatste, bestaande uit 13 taferelen, een ouverture en een epigraaf. De epigraaf, een patriottisch lied voor het koor (en écht geen goede muziek), is bedoeld om de ouverture te vervangen of ze komt aan het eind van het eerste deel of aan het begin van het tweede deel zoals hier in München.
Dmitri Tcherniakovs eenheidsdecor is een prachtige kopie van het Huis van de Vakbonden in Moskou, bekend van de grote recepties en staatsbegrafenissen, compleet met zuilengalerij en kroonluchters. Het blijft verbazen hoe regisseurs authenticiteit kunnen opzoeken in details en voor de rest volledig hun gang gaan. Het koor is het hele stuk lang aanwezig op de scène, geportretteerd als een soort vluchtelingen, als toeschouwers, soms commentaar leverend of zich onledig houdend met triviale activiteiten zoals zeepbellen blazen. Dat deze menigte de intimistische scènes van het eerste deel omkadert, gebeurt zonder veel problemen. De balscène met zijn prachtige introductie is een evident hoogtepunt : als dansmuziek is er een rare polonaise, een mazurka, een écossaise en de cruciale wals in B mineur waarbij Andrej en Natasja op mekaar verliefd worden. Het thema van de wals, de rode draad doorheen het stuk, houdt de zoete herinnering levend aan de eerste verliefdheid. Het is ook de oorwurm van het stuk, die nog dagen lang in iemands hoofd kan nazinderen. Wanneer Pierre door een knaapje met een waterpistool wordt beschoten is het tijd voor Deel 2.
Kon Deel 1 zich handhaven door de knappe acteursregie en de doorleefde vertolkingen van Olga Kulchynska, Deel 2 is een regelrechte catastrofe. Het narratief verdrinkt in de scenische overkill, veroorzaakt door het hyperkinetische koor en de flauwe militaire oefeningen. Niet alleen wordt de historische dimensie van het stuk hier volledig weggegomd, ook alle patriottische scènes zijn geschrapt. Het meeslepende –onverdraaglijke, zal de regisseur zeggen- patriottisme is de ruggengraat van het tweede deel, het enige dat je als toeschouwer bij de les houdt. Erzonder valt er niets te beleven. En dus sneuvelen de eloges van de landweer aan het adres van vadertje Koetoesov (scène 8), het prachtige koor van de Moskovieten (scène 11), de volledige scène 10 (Koetoesov met de legergeneraals) en natuurlijk ook “Velichavaya, v solnechnyh luchah”, Koetoezovs aria ontleend aan de filmmuziek van Ivan De Verschrikkelijke, die in normale omstandigheden ook door het koor wordt overgenomen in de bedwelmend patriottische slotminuten van het stuk, nu aangedikt met de heroïsche luister van de pauken. Dat laatste koor bevat zinnen als : ”We verdedigden ons Rusland met ons bloed. Verdedigden ons uitgestrekte land. De veldmaarschalk heeft ons aangevoerd, geleid in de rechtvaardige strijd voor ons vaderland.” Na een vol jaar anti-Rusland propaganda kon niet worden verwacht dat dit uit de kelen van het voltallige koor zou weerklinken. Want vandaag is Rusland (in tegenstelling tot 1812) de agressor, zo meent dirigent Vladimir Jurowski. Jurowski lijkt nog steeds te geloven in het indianenverhaal van een niet-uitgelokte Russische invasie in Oekraïne met territoriale expansie als doel. Waarom is Jurowski niet wijs genoeg om te begrijpen dat in Oekraïne een proxy-oorlog wordt uitgevochten tussen de Verenigde Staten en Rusland? Voor de Russen is deze confrontatie vandaag even existentieel als die met Napoleon. De scène met Napoleon (blauwe vest, rode broek en gele das) is pure slapstick. Is Napoleon een karikatuur, van Koetoezov maakt de regisseur zelfs een Russische Onslow. Veel krijgt zijn vertolker, Dmitry Ulyanov, niet te zingen; zowat alles is geschrapt. In de slotmaten wordt hij voorgoed opgeruimd met een staatsbegrafenis terwijl een 24-koppige banda de finale van Prokofievs eerste versie speelt.
Andrei Zhilikhovsky is niet bepaald overrompelend als Andrej. Als een gekwelde Werther hoort hij door de tragische episodes van zijn leven te wandelen : als de treurende weduwnaar bij de aanvang, als de verliefde maar gereserveerde minnaar in de balscène, als de officier met zelfmoordneigingen wanneer hij weigert een minder risicovolle positie in te nemen tijdens de oorlog tegen de Fransen. Het weerzien met de liefde van zijn leven is het ultieme delirium en het romantische hoogtepunt van het stuk. Bij Tcherniakov komt het personage nooit tot leven.
Olga Kulchynska is opnieuw haar verbluffende zelf als Natasja. Ze bereikt alle gewenste zinnelijkheid wanneer ze haar verliefdheid uitzingt. Ze zorgt ook voor het hoogtepunt van het eerste bedrijf met haar hysterische repliek op de preek van Akhrossimova. Fascinerend daarbij is hoe Prokofiev de spanning opvoert met een sobere begeleiding van geplukte snaren in de lage strijkers. Boeiend gearticuleerd in quasi spreektaal is de aansluitende passage waarin Violeta Urmana als Akhrossimova Pierre op de hoogte brengt van Natasja's vlucht met Anatol. Arsen Soghomonyan als Pierre Besuchov kon mij niet bekoren met zijn onaangenaam, benepen timbre. Bekhzod Davronov fascineerde als Anatol Kuragin. Tómas Tómasson kon zich uitleven in de karikatuur van Napoleon.
Te bekijken bij ARTE concert.