Bayreuth Festival: Katharina, de Laatste
Staat Katharina Wagners positie ter discussie in 2025 ?
Auteur : Georg Etscheit
Het Bayreuth Festival van dit jaar werd over het algemeen noch door het publiek, noch door de critici gunstig onthaald. De belangstelling voor tickets neemt al jaren af. Dit is waarschijnlijk ook te danken aan de leiding van Katharina Wagner.
Aanstaande donderdag loopt het Bayreuth Festival 2022 ten einde. De resultaten zijn op zijn zachtst gezegd gemengd, sommigen zouden zeggen rampzalig. De nieuwe productie van Richard Wagners operacyclus "De Ring van de Nibelung" is stukgelopen op een groot deel van het publiek en de meerderheid van de professionele critici, hoewel er ook lovende kritieken waren, niet in de laatste plaats op Achgut.com. De overwegend negatieve kritiek (o.a. ook van mijn kant) betrof niet alleen de interpretatief-technische kant van de voorstellingen, maar ook de muzikale.
Het valt nog te bezien of de enscenering van de jonge Oostenrijker Valentin Schwarz een onherstelbare ramp is of dat de ergste blunders kunnen worden gladgestreken in de "Bayreuth-werkplaats", waar elke nieuwe enscenering wordt beschouwd als "werk in uitvoering". Ook Patrice Chéreau's "Ring van de Eeuw" uit 1976, gedirigeerd door Pierre Boulez, was aanvankelijk omstreden, totdat het de Festival-annalen inging als een meesterwerk van de regiekunst, waarbij Chéreau, in tegenstelling tot de radicale banaliseerder Schwarz, de stukken nog steeds serieus nam als een drama van de mensheid en de goden en Wagner op zijn woord geloofde.
Het festival van dit jaar was ook geen succes in termen van publieksbereik, althans in vergelijking met vroegere hoogtijdagen. Volgens insiders waren aan de kassa nog kaarten verkrijgbaar voor alle voorstellingen, zelfs voor de première van "Tristan und Isolde", voornamelijk in de hogere prijsklassen - in het verleden ondenkbaar. In 1991 bijvoorbeeld kwamen volgens de toenmalige festivaldirectie 357.513 bestellingen bij de kaartverkoop binnen voor ongeveer 57.500 plaatsen in 30 voorstellingen, waarmee het contingent bijna zes maal overboekt was.
Een aanzienlijk deel van het vroegere vaste publiek verloren
Maar sinds de gedurfde podiumexperimenten zijn toegenomen - denk bijvoorbeeld aan Christoph Schlingensiefs "Afvalberg"-"Parsifal" (2004), die door de traditionele Wagnerianen als schandalig werd beschouwd, of Sebastian Baumgarten's "Biogasinstallaties"-Tannhäuser (2011) - zijn de boekingscijfers gestaag gedaald. Bezoekers lijken met hun voeten te stemmen. En de uitslag van deze stemronde kan alleen maar gezien worden als een motie van wantrouwen tegen het Festival sinds de dood van Wolfgang Wagner.
Lange wachtlijsten zoals die ooit bestonden zijn passé, hoewel op de website van het Festival de volgende mededeling staat: "De ongeveer 30 evenementen van het internationaal belangrijke festival zijn meerdere malen overboekt en belangstellenden moeten meerdere jaren wachten op de toewijzing van kaartjes." Een goed ingelicht lid van de Richard Wagner Vereniging meldt daarentegen dat op het netwerk van de organisatie regelmatig kaartjes worden aangeboden als "zuur bier". Gevraagd naar tickets die op korte termijn beschikbaar zijn, spreekt het persbureau van het festival van "retourtjes" die onmiddellijk opnieuw worden aangeboden via de online onmiddellijke verkoop en die ook erg in trek zijn. In tegenstelling tot vroeger, toen kaartjes voor Bayreuth soms tegen astronomische prijzen op de zwarte markt werden verhandeld, kan men nu zonder problemen aan kaartjes komen, zoveel is zeker.
Men zou kunnen aanvoeren dat in vergelijking met de gloriedagen van weleer het cultuuraanbod is verbreed, dat de prijzen voor Bayreuth-kaartjes sterk zijn gestegen en in de hoogste categorieën ongeveer het niveau van het Salzburgse Paasfestival hebben bereikt, dat veel oude Wagnerianen zijn overleden of te oud zijn om de pelgrimstocht naar Bayreuth te maken, dat de coronapandemie en de bestaande angst voor besmetting met wat dan ook de belangstelling van het publiek voor culturele evenementen op de lange termijn hebben doen afnemen. Toch kan men gerust stellen dat de Bayreuther Festspiele een aanzienlijk deel van hun vroegere vaste publiek hebben verloren.
Over het geheel genomen een geslaagde synthese van traditie en vernieuwing
Een uitgebreid dossier over de teloorgang van het Bayreuth-festival, geschreven door een voormalige medewerker van het festival, circuleert momenteel binnen de Wagner-verenigingen en in de media. Het kan zijn dat de auteur niet is doorgedrongen tot de laatste vertakkingen van het capillaire systeem van Bayreuth en dat men niet al zijn smaakoordelen over vroegere Festivalproducties kan delen. Maar de feiten die de auteur in zijn memorandum verzamelt, zijn indrukwekkend en werpen geen goed licht op de huidige festivaldirectrice Katharina Wagner, achterkleindochter van de componist, op de instellingen die verantwoordelijk zijn voor het Festival en het cultiveren van Wagners nalatenschap, en op de betrokken politici.
Voor de auteur van het memorandum begon de ellende op de Groene Heuvel met enkele jaren van ziekte en de terugtrekking van Wolfgang Wagner uit zijn levenslange positie als enige festivaldirecteur in 2008. De tweede zoon van Richard en Cosima Wagners enige nakomeling Siegfried had de scepter overgenomen van zijn in 1966 overleden broer Wieland. Na de ramp van het nazi-regime en de betrokkenheid van de Wagner-clan daarbij, richtte hij het Festival opnieuw op als "Neu-Bayreuth" en hielp het wereldwijde faam te verwerven met zijn symbolisch geladen, minimalistische producties en topklasse artiesten.
Ook Wolfgang gold als een solide vakman, een bij vlagen opmerkelijke regisseur en een goed organisator, die erin slaagde de Heuvel zowel muzikaal als wat betreft de selectie van geschikte regisseurs, dirigenten en zangers up to date te houden, zonder de erfenis van zijn grootvader in de kern aan te tasten of zelfs te verraden. Onder Wieland en Wolfgang werd Bayreuth niet in de laatste plaats gesteund door een team van uiterst bekwame en gemotiveerde medewerkers achter de schermen, die het Festival vaak vele jaren trouw bleven, en door de wereldwijde activiteiten van de Vrienden van Bayreuth en de Richard Wagner-Verenigingen.
Vanuit het huidige perspectief waren dit gelukkige jaren van een over het algemeen geslaagde synthese van traditie en vernieuwing, waarbij incidentele provocaties niet werden uitgesloten. Dit alles was ingebed in een familiesfeer waarin de nazaten van de grote componist en tekstdichter konden doen en laten wat zij wilden op de manier van de klassieke impresario's. In principe was het theater van de Festspiele van Bayreuth in die tijd een privé-theater, waartoe men voor (nog) matige prijzen werd toegelaten als men geluk had of connecties had - de oprichter van de Festspiele zelf hechtte er belang aan dat in principe alle lagen van de bevolking aan zijn kunstwerken konden deelnemen. "Een beetje zoals de Augsburgse Poppenkast," zegt een intieme kenner en bewonderaar van deze traditie met vriendelijke spot. Sinds 1973 valt het lot van het Festival en het Festspielhaus onder de verantwoordelijkheid van de Richard Wagner Stichting Bayreuth, opgericht door de verschillende takken van de familie. In 1985 kwam daar de Bayreuther Festspiele GmbH bij en later een media-marketingbedrijf.
Genadeloze afrekening met haar overgrootvader
Het kwaad nam zijn loop toen de politiek Bayreuth begon te (her)ontdekken als een middel tot cultureel-politieke profilering en representatie. Lange tijd werd de heuvel als besmet beschouwd door de festivalbezoeken van Adolf Hitler en de nauwe relatie van de dictator met de doortastende vrouw van Siegfried Wagner, Winifred. Maar sinds het Festival, vooral onder auspiciën van Katharina Wagner, Wolfgangs dochter uit zijn tweede huwelijk met zijn vroegere secretaresse Gudrun Mack, zich in de ogen van de politiek en het mediapubliek op geloofwaardige wijze heeft gedistantieerd van vroegere bruine machinaties, denkt men blijkbaar weer te kunnen scoren door zich in te zetten voor dit "culturele baken" dat wereldwijd uitstraalt. In de voetsporen van vaste gast Angela Merkel verkleden groene politici zich al geruime tijd om een bella figura te maken tijdens de jaarlijkse beroemdhedenparade voor het Festspielhaus. Ondertussen is Claudia Roth, afgestudeerd theaterwetenschapper en voormalig manager van een rockband, zelfs medeverantwoordelijk voor het (financiële en juridische) lot van het Festival.
Ten laatste sinds de "Meistersinger"-enscenering van Katharina Wagner in Bayreuth in de zomer van 2007, die door veel critici werd geïnterpreteerd als een genadeloze afrekening met haar overgrootvader, en de plotselinge dood van haar invloedrijke moeder Gudrun in november van datzelfde jaar, alsmede de snel verslechterende gezondheid van Wolfgang Wagner, "is de hele Festspiele-onderneming, die tot dan toe zo goed georganiseerd was, beginnen te wankelen", schrijft de auteur van het memorandum. Hij beschouwt 31 augustus 2008 als een zwarte dag in de geschiedenis van het naoorlogse festival, toen Katharina Wagner in een overhaaste zet door het stichtingsbestuur tot nieuwe directeur van de Groene Heuvel werd benoemd, aanvankelijk aan de zijde van haar halfzus Eva Wagner-Pasquier, die op haar beurt in 2015 de stekker eruit trok.
Op deze gedenkwaardige dag had Nike Wagner, dochter van Wieland Wagner, die in tegenstelling tot Katharina veel meer ervaring had met theater en visionair was in haar denken, de selectie niet gehaald, ook al was zij in zee gegaan met Gerard Mortier, de cultuurmanager die alom geprezen werd om zijn allesomvattende bekwaamheid. Naar de mening van de auteur werd het "dream team" Nike Wagner/Mortier door de politiek op machiavellistische wijze opgeofferd ten gunste van de noodoplossing Katharina Wagner/Eva Wagner-Pasquier, die zo mogelijk alleen dynastiek gerechtvaardigd was.
Wie betaalt, bepaalt!
De toenmalige voorzitter van het stichtingsbestuur, de Beierse minister van Cultuur Toni Schmid, kan in dit proces een sleutelrol hebben gespeeld als handlanger van de wensen van de zieke patriarch Wolfgang Wagner en als beheerder van zijn eigen machtsambities. Sinds de oprichting van de Bayreuther Festspiele GmbH, waarmee Wolfgang Wagner zijn machtsaanspraken op de stichting en concurrerende of zelfs vijandige takken van de familie wilde consolideren, was de stichting al gestaag in belang afgenomen, vooral wat haar twee belangrijkste bevoegdheden betrof: de benoeming van een "Festspiele-ondernemer", inclusief de verhuur van het Festspielhaus aan de desbetreffende gekozen baas.
De facto ligt het recht om over de chef-positie te beslissen vandaag reeds bij de Festspiele GmbH, in wiens raad van bestuur de Bondsregering en de Vrijstaat Beieren zeggenschap hebben. Mochten de plannen werkelijkheid worden om het Festspielhaus op grond van een 99-jarige erfpachtovereenkomst in handen van de overheid te laten vallen, dan zou de stichting zich beperken tot de "spullen" van het Wagner-archief (zij het een zeer belangrijk archief) en het museum in de Villa Wahnfried. Een hefboom voor het erfpachtplan zijn de middelen voor de lopende renovatie van het Festspielhaus, die door de politiek ter beschikking moeten worden gesteld: Wie betaalt, bepaalt!
De auteur van het dossier acht Katharina Wagner intellectueel en qua karakter ongeschikt om het Festival naar een welvarende toekomst te leiden. Zij faalt niet alleen op organisatorisch en artistiek gebied, maar verjaagt ook een aantal competente medewerkers, waaronder de in 2020 ontslagen muziekdirecteur van Bayreuth, Christian Thielemann, die één van de belangrijkste Wagner-dirigenten van dit moment is. Volgens de "ZEIT" waren er in het voorjaar ruim twee dozijn vacatures bij het Festival. De grootste fluctuatie deed zich voor bij de belangrijke technische directeuren. De krant schrijft dat dit niet kan worden verklaard door een gebrek aan geschoolde arbeidskrachten en corona alleen.
De kans op een nieuw begin
Een fundamentele hervorming en revitalisering van het stichtingsbestuur en een nieuwe benoeming van de festivaldirecteur na het aflopen van het contract van Katharina Wagner in 2025 zijn onvermijdelijk, zo eist de opsteller van het memorandum. Maar dat zou dan hoogstwaarschijnlijk het einde betekenen van de dynastie aan het hoofd van de Festspiele, want afgezien van de zittende directeur is er geen familielid te vinden dat bereid of in staat zou zijn om de verantwoordelijkheid in Bayreuth op zich te nemen. Daarna zou voor het eerst een externe cultuurmanager de leiding krijgen. Uitgaande van een zorgvuldige selectie van geschikte kandidaten, zou dit een kans op een nieuw begin voor het festival kunnen betekenen.
Maar het zal wel anders lopen, want bijna niemand houdt het voor mogelijk dat de verantwoordelijke politici de stoel voor de deur zullen zetten van "Katharina, de Laatste". Althans in de externe perceptie lijkt er geen alternatief te zijn, want de actieve betrokkenheid van de familie van de oprichter is - samen met de unieke architectuur van het Festspielhaus en de exclusieve canon van werken - een belangrijk verkoopargument van het Festival. Bij daglicht bezien een buitengewoon sympathieke zaak, als het juiste personeel maar beschikbaar was.
Katharina Wagner zal daarom op de Groene Heuvel de dienst blijven verzorgen. En ze zal vooral doen wat de politiek en de media van haar verwachten: ze zal de tijdgeest blijven huldigen, de nadruk blijven leggen op gender en diversiteit, één of twee schandalen met veel publiciteit produceren, niet verslappen in het "in het reine komen" met het verleden, zorgen voor internationale marketing (vuurtoren!) en politici een paradeplaats bieden voor hun ijdelheden. Het valt niet uit te sluiten dat zij in één van deze pogingen slaagt. Maar de gewaagde gedachte om Bayreuth nieuw leven in te blazen als een centrum van competentie voor Wagner-producties die redelijk trouw zijn aan de werken, met respect voor het genie van één van de grootste operacomponisten aller tijden - dat zal waarschijnlijk een droom blijven van oude, blanke mannen.