Anna Netrebko en de vrijheid van de kunst
Anna Netrebko en de vrijheid van de kunst
Aan het voorbeeld van Anna Netrebko toont zich de weerzinwekkende hypocrisie waarmee de cultuurwereld in staat is gebleken Russische artiesten te cancelen. Gelukkig zijn er ook intendanten die enige ruggengraat tonen.
Auteur : Georg Etscheit
De Russische operadiva wordt er ten onrechte van beschuldigd dicht bij Poetin te staan. Ze viel bij veel organisatoren uit de gratie en mocht niet meer optreden. Bij de Wiesbadener Maifestspiele is ze wel aanwezig, dankzij artistiek directeur Uwe Eric Laufenberg, die in 2024 moet vertrekken vanwege zijn getoonde moed in het Corona-tijdperk.
Het zijn vreemde tijden als de cultuurminister van een Duitse deelstaat de verantwoordelijke artistiek directeur via Twitter "vraagt" om enkele uren voor het optreden van een wereldberoemde zangeres af te zien van het concert, terwijl ze heel goed weet dat ze daarmee niet alleen de artistieke vrijheid schendt, maar ook oproept tot contractbreuk. Tijden waarin de minister van Cultuur van een Oost-Europese staat zijn Berlijnse collega in dezelfde kwestie aanspreekt en dreigt het concert te boycotten als niet onmiddellijk aan zijn verzoek wordt voldaan. Tijden waarop demonstranten door de politie moeten worden verhinderd de zaal te bezetten en bezoekers die alleen maar naar goede muziek willen luisteren, zich moeten laten beledigen als sympathisanten van een onrechtvaardig regime en als "nazi's".
Dat gebeurde op het Internationale Meifeest van Wiesbaden dit jaar, waarvoor de artistiek directeur van het Hessisches Staatstheater Wiesbaden en organisator van het festival, Uwe Eric Laufenberg, ook Anna Netrebko had uitgenodigd, voor haar roldebuut als Abigaille in een concertante uitvoering van Giuseppe Verdi's "Nabucco". De opera met het beroemde gevangenenkoor gaat over de bevrijdingsstrijd van de Hebreeën tegen de Babyloniërs, waarmee de Italianen zich identificeerden in de tijd van hun eigen onafhankelijkheidsstrijd tegen Oostenrijk in het midden van de 19e eeuw, waardoor het werk tot op de dag van vandaag een ononderbroken populariteit heeft bereikt. Volgens professionele muziekcritici was het afgelopen weekend in ieder geval artistiek gezien een genot om Netrebko "op het hoogtepunt van haar kunnen" te ervaren.
Er is geen reden om de Russische diva, wier huidige rang alleen vergeleken kan worden met die van Maria Callas, een oorlogszuchtige te noemen. Zij heeft zich altijd gedeisd gehouden met politieke uitspraken. Anders dan in het geval van Valery Gergiev, is het ook moeilijk om te getuigen van haar bijzondere nabijheid tot de Russische president Vladimir Poetin. Niettemin viel ze uit de gratie bij tal van westerse organisatoren na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne. Directeur Serge Dorny van de Staatsopera van München zegde bijvoorbeeld haar contracten op, evenals Peter Gelb, hoofd van de New Yorkse Met, die naast haar officiële distantiëring van de oorlog en het Kremlin eiste dat zij Poetin expliciet als dictator zou benoemen.
Tegen alle weerstand in Netrebko blijven verdedigen
Nadat ze eindelijk de oorlog tegen Oekraïne min of meer duidelijk had veroordeeld, werd ze in haar Russische thuisland gecanceld. De grote artieste, die naast haar Russisch staatsburgerschap ook de Oostenrijkse nationaliteit heeft en in Wenen woont, bevond zich plotseling in de meest ongemakkelijke positie denkbaar - tussen alle stoelen. Volgens de Oekraïense consul-generaal in Frankfurt, Vadym Kostiuk, is uitgerekend Netrebko de "meest toxische Russische zangeres van dit moment"; het is "onmenselijk" als zij nog steeds mag optreden "ondanks verzet van de politiek, het (Wiesbadense) stadsbestuur en de burgermaatschappij". Wie is hier eigenlijk onmenselijk?
Gelukkig zijn er intendanten als Laufenberg, die tegen alle verwachtingen in vasthield aan Netrebko's engagement in Wiesbaden. Hij toonde al ruggengraat tijdens de Coronapandemie. In verschillende solo-optredens op het YouTube-kanaal van het Staatstheater Wiesbaden had hij onder meer kritiek geuit op de vrijheidsbeperkingen en aantastingen van de grondrechten in het kader van het Coronabeleid. Dicht bij de staat staande media, zoals de FAZ, plaatsten zijn uitlatingen onmiddellijk in de hoek van complottheorieën, een cliché bedoeld om critici de mond te snoeren. Daarbij slaagde hij erin als eerste theater in Europa op 19 mei 2020 opnieuw te spelen, naar verluidt met inachtneming van alle officiële hygiënevoorschriften.
Toen Oekraïne, met de meifeesten in Wiesbaden als voorbeeld, probeerde zijn beleid van een totale boycot van Russische kunst en Russische kunstenaars ook in Duitsland op te leggen, en daarin gesteund werd door de (Hessische) politiek, verdedigde Laufenberg zich opnieuw. Tegelijkertijd probeerde hij, misschien wat onhandig, zijn critici de wind uit de zeilen te nemen door de oppositionele Russische punkrockband "Pussy Riot" te willen engageren na de afgelasting van de deelname van Oekraïense ensembles aan het Meifestival vanwege zijn verdediging van Netrebko. Die hebben op hun beurt geannuleerd uit solidariteit met Oekraïne en zullen nu eind mei buiten het festival om op een andere plaats in Wiesbaden optreden.
"Geen politieke bekentenissen geëist van artiesten"
Alleen Nikolaus Bachler, artistiek directeur van de Osterfestspiele Salzburg, die Netrebko voor 2024 in Salzburg heeft uitgenodigd, en Markus Hinterhäuser, chef van de Salzburger Sommerfestspiele, zijn zo moedig als Laufenberg om vast te houden aan de in Rusland wonende Griekse dirigent Teodor Currentzis. De meeste Duitse opera en theater impresario's proberen aan te modderen zoals Serge Dorny in München. De Oekraïense vlag mag dan braaf boven op zijn huis in München wapperen, onder de radar van een 'kritische openbaarheid' die elke Russische naam op een programma of castlijst verdacht maakt, is het grotendeels business as usual.
In de meest recente nieuwe productie van Sergej Prokofjevs opera "Oorlog en Vrede" naar Leo Tolstoj bijvoorbeeld, zaten zangers uit alle delen van de voormalige Sovjet-Unie, hoewel het moeilijk is om in detail te zeggen wie van hen permanent in het Westen woont. De Beierse Staatsopera "verlangt natuurlijk geen regelmatige politieke bekentenissen van artiesten", liet de woordvoerder van Dorny ons desgevraagd en op gendercorrecte wijze weten. Het standpunt van het theater over de Russische aanvalsoorlog tegen Oekraïne mag als algemeen bekend worden verondersteld. Op de vraag of het theater doorgaat met het geplande optreden van de grote Russische bas Ildar Abdrazakov tijdens het komende Operafestival van München, gaf de woordvoerder een veelzeggend antwoord: helemaal geen.
Ook cultuurjournalisten als Axel Brüggemann beschuldigen Abdrazakov van ontoelaatbare toenadering tot het Kremlin en Russische financiers. Zij zeggen dat hij zichzelf heeft uitgeleverd voor propagandadoeleinden. Hetzelfde is nog niet gezegd van de Russische mezzosopraan Ekaterina Semenchuk. Zij zal in ieder geval niet deelnemen aan de komende nieuwe productie van "Parsifal" op het Bayreuther Festspiele. Zijn de officieel aangekondigde "privé-redenen" voor de annulering misschien te wijten aan de welbekende nauwe banden met de regering en de haasachtigheid van festivaldirectrice Katharina Wagner, die het coronamasker nog steeds niet kan loslaten?
Duitsland is opnieuw bijzonder rigide
In andere Europese landen is het verbanning van Netrebko en andere Russische artiesten en ensembles veel minder rigide dan bijvoorbeeld in Duitsland en de VS. Netrebko treedt regelmatig op in de Weense Staatsopera en La Scala in Milaan en opent in juni het seizoen van de Arena van Verona. Teodor Currentzis staat op het punt een tournee door Spanje te beginnen met zijn op periodeinstrumenten spelende Russische orkest MusicAeterna, dat in Duitsland niet erg geliefd is sinds individuele musici zich solidair toonden met de Russische acties in Oekraïne. Verder toert hij met zijn nieuwe Utopia Orchestra, waarmee hij deze zomer ook op de Salzburger Festspiele te horen zal zijn.
Laufenberg verlaat het Hessisches Staatstheater na afloop van het seizoen 2023/24 en maakt plaats voor een vrouwelijke "dubbele leiding". Al in september 2021 werd bekend dat de deelstaatregering in Wiesbaden niet geïnteresseerd was in verlenging van zijn contract, waarschijnlijk als reactie op zijn verzet tegen het coronabeleid. De aldus verkregen vrijheid gebruikte hij om een voorbeeld te stellen in de kwestie Netrebko: voor de vrijheid van kunst, zelfs en vooral in tijden van oorlog.